Bezpośredni pomiar skażeń

1 Pomiar należy wykonać w tych miejscach urządzenia lub aparatu, które w wyniku nieszczelności źródła są najbardziej narażone na skażenia, a mianowicie:

· w aparaturze geofizycznej - w karetce, gnieździe pojemnika transportowego itp.,

· w defektoskopach - na powierzchni pojemnika ochronnego i głowicy roboczej w pobliżu otworów kolimacyjnych, na powierzchni węży przesyłowych, w szczególności przy ich końcówkach,

w aparaturze do telegammaterapii - na powierzchni głowic ochronnych w pobliżu otworu kolimacyjnego oraz na wszystkich częściach wyposażenia głowicy, które są dotykane rękami operatora,

· w aparaturze kontrolno-pomiarowej - na powierzchni pojemników roboczych, korków transportowych i kolimacyjnych itp.

2. W zależności od rodzaju promieniowania emitowanego przez źródło zainstalowane w urządzeniu należy w czasie pomiarów zachować następujące odległości pomiędzy powierzchnią mierzoną a powierzchnią roboczą sondy:

• dla promieniowania alfa – jak najmniejszą
• dla promieniowania beta – 10 mm.

3. Jeżeli liczba zliczeń dla pomiaru wykonanego na powierzchniach wymienionych w p.1 jest większa od liczby zliczeń dla tła w miejscu pomiarów, wówczas urządzenie należy odkazić postępując w sposób opisany w dalszej części dotyczącej odkażania, a następnie po tygodniowym okresie eksploatacji przeprowadzić drugi pomiar w identycznych warunkach jak pierwszy. Jeżeli wynik pomiaru będzie podobny jak poprzednio należy uznać, że wykryte skażenia powstały w wyniku nieszczelności źródła.

Pośredni pomiar skażeń metodą wymazów

1. Wymazy należy pobierać z tych miejsc urządzeń, które w wyniku nieszczelności źródła mogły ulec skażeniu, np.:

• w aparaturze kontrolno-pomiarowej i w urządzeniach do telegammaterapii - z miejsc znajdujących się w pobliżu otworów kolimacyjnych i z miejsc, które podczas eksploatacji są dotykane przez obsługę,

• w defektoskopach z miejsc jak wyżej, a ponadto z węży przesyłowych oraz powierzchni głowic roboczych itp.,

• w aparaturze geofizycznej z podobnych miejsc, a ponadto z gniazd pojemników roboczych, transportowych i karetek karotażowych

oraz z powierzchni źródeł użytkowanych bez stałych osłon z następujących miejsc:

• dla źródeł promieniowania alfa lub beta - z tych części obudowy źródła, które nie ulegną uszkodzeniu przy pobieraniu wymazu,

• dla źródeł promieniowania gamma - z całej powierzchni obudowy źródła.

2. Przygotowanie tamponów:

• tampony powinny być wykonane z materiałów, które nie będą pozostawały na badanej powierzchni po pobraniu wymazu. Zaleca się używanie płótna, gazy, waty, ligniny lub bibuły filtracyjnej w zależności od gładkości powierzchni,

• wymiary tamponów mogą być mniejsze niż 50 x 50 mm w przypadku pobierania wymazów z powierzchni trudno dostępnych, np. otworów kolimacyjnych, gniazd itp.,

• tampony należy zwilżyć, wycisnąć i wyprostować. Do pomiaru skażeń powierzchni zanieczyszczonych emiterami alfa należy używać tamponów suchych,

• tampony lub ich opakowania winny być oznakowane w sposób trwały i jednoznaczny, zapewniając łatwą identyfikację tamponu z miejscem, z którego został pobrany wymaz,

• oznakowane tampony należy poddać kontroli skażeń. Tampony, które wykazują liczbę zliczeń większą od liczby zliczeń dla tła w miejscu pomiarów należy potraktować jak odpad promieniotwórczy.

3. Pobieranie wymazów

Wszystkie czynności związane z pobieraniem wymazów należy wykonywać w fartuchu ochronnym i rękawiczkach gumowych. W celu pobrania wymazu należy potrzeć kilkakrotnie tamponem badaną powierzchnię z jednakową siłą docisku, w jednym kierunku.

4. Skażenie pobranego wymazu należy zmierzyć sondą do badania skażeń. Pomiar należy przeprowadzić z zachowaniem odległości sondy od tamponu podanych w powyżej. W czasie pomiaru należy zwracać uwagę na to, ażeby sondą nie dotykać tamponu.

5. Jeżeli liczba zliczeń dla wymazu pobranego z powierzchni źródła promieniowania, gniazda pojemnika lub korka kolimacyjnego jest większa od liczby zliczeń dla tła w miejscu pomiarów, wówczas urządzenie należy odkazić, a następnie po tygodniowym okresie eksploatacji przeprowadzić drugi pomiar w identycznych warunkach jak pierwszy. Jeżeli wynik pomiaru będzie podobny jak poprzednio należy uznać, że wykryte skażenia powstały w wyniku nieszczelności źródła.

2. SYSTEM JEDNOSTEK DOZYMETRYCZNYCH

W kontekście wielkości dozymetrycznych, które opisują narażenie zawodowe ze strony zewnętrznych źródeł promieniowania wyróżniamy m.in.:

• podstawowe wielkości dozymetryczne;
• dozymetryczne wielkości ochronne;
• dozymetryczne wielkości operacyjne.

Podstawowe wielkości dozymetryczne to wielkości opisujące bezpośrednio fizyczną interakcję pól promieniowania jonizującego z materią. W tej grupie można wyróżnić między innymi:

• fluencja - jednostka fizyczna -1/m² ; liczba cząstek przechodząca przez zadaną powierzchnię czynną;
• dawka pochłonięta - jednostka fizyczna - grej (Gy); odnosi się do średniej energii promieniowania przekazanej elementowi materii o jednostkowej masie;
• kerma - jednostka fizyczna grej (Gy); odnosi się do sumy początkowych energii kinetycznych cząstek naładowanych jednego znaku, które zostały uwolnione przez cząstki pozbawione ładunku elektrycznego w jednostkowej masie.

UWAGA - w przypadku wyższych energii ze względu na występowanie i znaczący udział promieniowania hamowania w całkowitej wiązce promieniowania, które jest w przypadku kermy uwzględniane z definicji - wartość kermy rośnie w stosunku do dawki pochłoniętej.

Dozymetryczne wielkości ochronne zostały zdefiniowane, ponieważ podstawowe wielkości w przypadku opisu dozymetrycznego oddziaływania z organizmem człowieka nie są po prostu wystarczające. Z tego powodu nie mogą być wykorzystane do ustalania limitów narażenia. Powiązane jest to z faktem, że przy tym samym poziomie dawki pochłoniętej różne typy promieniowania jonizującego wywołują w eksponowanym materiale jonizację o różnej gęstości. Wydajność indukcji zmian biologicznych w organizmach żywych zależna jest od liniowego transferu energii (linear energy transfer - LET), tj. liczby jonizacji wywołanych w eksponowanym materiale na jednostkę pokonywana przez promieniowanie.

Dozymetryczne wielkości operacyjne są związane z aspektem bezpośredniej oceny dawki równoważnej czy efektywnej. Ponieważ jest to bardzo problematyczne, to wprowadzono dodatkowy zestaw wielkości do systemu jednostek dozymetrycznych. Wielkości operacyjne są zdefiniowane na podstawie dawki równoważnej, będącej iloczynem dawki pochłoniętej oraz współczynnika jakości promieniowania w funkcji LET w wodzie. Dawka równoważna zależy od rodzaju i energii promieniowania. Bierze również pod uwagę prawdopodobieństwo wystąpienia stochastycznych skutków biologicznych.

Ocenę dozymetryczną za pomocą wielkości operacyjnych, w zależności od specyfiki i miejsca ekspozycji oraz potrzeb pomiarowych dzielimy na dwa obszary:

• kontrola środowiska pracy (dozymetria środowiskowa);
• kontrola indywidualna personelu narażonego na promieniowanie jonizujące (dozymetria indywidualna).

Dozymetria środowiskowa służy do oceny narażenia a priori i może być wykorzystana do ustalenia odpowiedniej kategorii narażenia, ustalenia bezpiecznego czasu przebywania w polach promieniowania czy weryfikacji stopnia skuteczności osłon zabezpieczających przed nadmiernym napromieniowaniem. Z kolei kontrola indywidualna (dozymetria indywidualna) sprowadza się do oceny a posteriori dawki rzeczywiście zaabsorbowanej przez pracownika w danym okresie.

3. JAKI CECHY POWINIEN POSIADAĆ DOBRY MONITOR DO WYKRYWANIA ELEMENTÓW RADIOAKTYWNYCH W ODPADACH (ZŁOMIE)?

Monitory te powinny posiadać szereg cech, dzięki którym mogą być wykorzystywane przy lokalizacji źródeł promieniowania bądź odpadów zawierających substancje promieniotwórcze:

- algorytm obliczeniowy, dzięki któremu każda statystycznie istotna zmiana częstości zliczeń tła promieniowania sygnalizowana jest poprzez alarm (wibracyjny, akustyczny bądź optyczny);

- duża gęstość ośrodka detekcyjnego i zarazem jego czułość - to zapewnia czuły detektor scyntylacyjny CsI lub półprzewodnikowy CdZnTe;

- szybka odpowiedź detektora przy relatywnie niewielkich zmianach mocy przestrzennego równoważnika dawki;

- możliwość auto-kalibracji w dowolnym momencie czasu względem aktualnego poziomu naturalnego tła promieniowania (umożliwia to rozpoczęcie procesu poszukiwania) ;

- zwiększenie częstości indykacji (sygnalizacji dźwiękowej i optycznej) proporcjonalnie do wzrostu natężenia promieniowania (zbliżanie się do źródła powoduje zwiększenie częstości indykacji);

- nieskompensowana charakterystyka energetyczna (zawyżona czułość detektora w dolnym zakresie energetycznym), co umożliwia detekcję kwantów o niskich energiach.

CZY MIERNIK OPARTY NA LICZNIKU GEIGERA-MULLERA PORADZI SOBIE W TAKIM ZASTOSOWANIU?

Należy zwrócić uwagę, że nie każdy typ detektora będzie nadawał się wobec powyżej wymienionych cech do takiego zastosowania jak poszukiwanie materiału promieniotwórczego w odpadach, gdzie odpowiedź detektora na podstawie niewielkiej ilości impulsów promieniowania musi być bardzo szybka. Ponadto bardzo trudne dla np. liczników Geigera-Mullera może być rozróżnienie wystąpienia przekroczenia progu alarmowego: takie detektory cechują się dłuższym czasem odpowiedzi (dłuższym czasem martwym), mniejszą ilością zmierzonych impulsów na jednostkę dozymetryczną mocy dawki (niższą czułością) oraz skompensowaną charakterystyką energetyczną (w licznikach używa się specjalnych filtrów "wycinających" kwanty niższych energii, w celu wygładzenia charakterystyki energetycznej miernika).

Ponadto liczniki Geigera-Mullera stosuje się do oceny narażenia użytkowników w przypadku źródeł promieniotwórczych oraz pól przez nie wytwarzanych, które są im doskonale znane wcześniej. W większości przypadków to użytkownicy, którzy codziennie z pełną świadomością pracują w warunkach narażenia (medycyna, laboratoria, przemysł). W takim wypadku, użytkownik wie gdzie zlokalizowane jest źródło, jaka jest aktywność tego źródła oraz ile czasu może przebywać w jego otoczeniu. Nie występuje więc u niego sytuacja, że musi szukać zagubionego źródła, a tylko weryfikować czy jego warunki pracy są bezpieczne. W takich zastosowaniach liczniki Geigera-Mullera sprawdzają się znakomicie i będą używane przez jeszcze długie lata.

Podczas wyboru odpowiedniego detektora, nie sztuką jest kupić najtańszy miernik (liczniki Geigera są o wiele tańsze aniżeli czulsze detektory scyntylacyjne lub półprzewodnikowe), lecz sztuką jest wybrać ten odpowiedni, który sprawdzi się w trudnych warunkach i spowoduje, że unikniemy wwozu lub wywozu skażonego złomu (odpadów), co przełoży się na oszczędności finansowe (ewentualne kwestie związane z odpowiedzialnością dostawy "czystego"złomu lub odpadów).

TYPY PROMIENIOWANIA A PRAWDOPODOBIEŃSTWO WYKRYCIA

Kolejna ważna kwestia to typ promieniowania, emitowanego z elementów radioaktywnych w złomie (odpadach). Generalnie w przypadku odpadów możemy się spotkać z następującymi typami promieniowania w kolejności ich prawdopodobieństwa wystąpienia: gamma, beta, alfa oraz neutronowe.

Promieniowanie gamma towarzyszy rozpadom alfa i beta. Jest to promieniowanie bardzo przenikliwe. Te cechy powodują, że producenci sprzętu detekcyjnego skoncentrowali swe wysiłki na wykrywaniu promieniowania gamma, które może być pewnym symptomem, że dany element jest skażony.

Promieniowanie beta jest krótkozasięgowe, ale w zależności od energii kwantów może przebyć drogę kilku metrów - widzimy, więc, że być może warto dodatkowo wyposażyć się w sondę do detekcji promieniowania beta (obudowa zwykłego detektora odetnie nam promieniowanie beta, stąd potrzebujemy specjalnej sondy z tzw. licznikiem okienkowym, który nie jest obudowany ani przesłonięty).

Na promieniowanie alfa nie mamy raczej co liczyć - zasięg w powietrzu to maksymalnie kilka centymetrów. Jedyna szansa to przyłożyć bardzo blisko sondę do każdego elementu z osobna i przeprowadzić pomiar. Rozpatrzmy tu przykład tzw. jonizacyjnej czujki dymu. Niektóre produkowane obecnie czujki tego typu posiadają źródło o niewielkiej aktywności: Ameryk-241 (7,4 kBq). Izotop ameryku jest głównie emiterem promieniowanie alfa. Towarzyszące mu promieniowanie gamma jest nisko energetyczne (ok. 60 keV). Powoduje to, że taka czujka nie zostanie wykryta nawet przez stacjonarne monitory promieniowania o wielkich detektorach. Detektory ręczne również oczywiście nie sprawdzą się w takim przypadku. Pozostaje nam tylko sonda z otwartym, okienkowym licznikiem.

Promieniowanie neutronowe występuje bardzo rzadko z racji utrudnionej dostępności takich źródeł dla zwykłych żywicieli. Jako jedni z nielicznych, którzy muszą wykrywać to promieniowanie, to Straż Graniczna (zapis w ustawie).

Reasumując - promieniowanie gamma to jest to, na czym należy się skoncentrować i jest dla nas najważniejsze, jeżeli chcemy wykryć czy dany element nie jest radioaktywny.

MOŻLIWOŚCI WYKONANIA POMIARU

Bardzo ważnym elementem jest odpowiednie przeprowadzenie pomiaru - najlepiej i najefektywniej jest rozłożyć odpady lub złom na pewnej płaskiej powierzchni, tak aby żadne źródło nie ukryło się na samym spodzie. Wiadomo, że jeżeli źródło będzie emitować promieniowanie z najgłębszych pokładów naszego towaru, to szansa, że kwanty dojdą do detektora zmniejsza się drastycznie. Należy więc zwrócić uwagę, aby używać wysięgnika, który powoduje, że mamy zwiększone możliwości fizycznego dotarcia do oddalonego od nas złomu, a z drugiej strony jesteśmy zabezpieczeni przed ewentualnym źródłem promieniowania.

W ofercie firmy DOZYMETRIS znajduje się co najmniej kilka detektorów przenośnych, które umożliwiają lokalizację źródła promieniotwórczego oraz ocenę zagrożenia dla użytkowników poprzez pomiar mocy dawki.

Ponadto organizujemy szkolenia z poprawnego wyszukiwania elementów radioaktywnych w złomie i odpadach.

Wykonujemy również usługi sprawdzenia i weryfikacji danej partii towaru za pomocą scyntylacyjnych detektorów przenośnych przez wykwalifikowanych specjalistów (inspektorzy ochrony radiologicznej, doktorzy nauk fizycznych). Na podstawie badania wystawiamy protokół kontroli wraz z opisem obmiaru.

Zapraszamy do kontaktu.

4. WZORCOWANIE APARATURY DOZYMETRYCZNEJ

Wzorcowanie w odniesieniu do przyrządu dozymetrycznego zazwyczaj polega na określeniu jego odpowiedzi R i/lub współczynnika wzorcowania N dla danej wielkości fizycznej przewidzianej do mierzenia przez przyrząd, poprzez porównanie wskazań przyrządu M z wartością wzorcową (umownie prawdziwą) H.

Poniżej zestawiono niektóre przydatne definicje dotyczące wzorcowania:

Wzorcowanie [Ustawa Prawo o miarach z dnia 11 maja 2001 r. – (Dz. U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441)] czynności ustalające relację między wartościami wielkości mierzonej wskazanymi przez przyrząd pomiarowy, a odpowiednimi wartościami wielkości fizycznych, realizowanymi przez wzorzec jednostki miary.

Wzorcowanie [PN-ISO 4037-3:2004] - ilościowe określenie wskazań dawkomierza w funkcji wartości mierzonej wielkości, w standardowych warunkach badania utrzymanych pod kontrolą.

Współczynnik wzorcowania (N) [PN-ISO 4037-3:2004] - wartość umownie prawdziwa wielkości H, przewidzianej do mierzenia przez dawkomierz, podzielona przez wskazania M dawkomierza; w razie potrzeby wartość skorygowana, N=H/M

Odpowiedź (czułość) (R) [PN-ISO 4037-3:2004] - iloraz wskazań (dawkomierza) M oraz wartości umownie prawdziwej mierzonej wielkości; zaleca się aby rodzaj odpowiedzi był określony R=M/H

Świadectwo wzorcowania jest dokumentem potwierdzającym wykonanie wzorcowania wydawanym przez laboratorium wzorcujące i przekazywanym klientowi w formie pisemnej i/lub elektronicznej. Świadectwo wzorcowania wydane przez akredytowane laboratorium wzorcujące powinno zawierać:

-informacje określone w normie PN-EN ISO/IEC 17025,

-wyniki pomiaru wraz z niepewnością pomiaru podane zgodnie z dokumentem EA-4/02.

Powtórne wzorcowanie - jak często ?

Świadectwo wzorcowania nie zawiera żadnych zaleceń i nie określa terminu kolejnego wzorcowania ponieważ informacje podane w świadectwie wzorcowania zachowują ważność tylko w odniesieniu do sprawnego przyrządu, który nie uległ uszkodzeniu lub zmianom na skutek starzenia się (zużycia) elementów, nie był naprawiany lub poddawany regulacji/kalibracji u producenta. Termin kolejnego wzorcowania zazwyczaj określają przepisy prawne.

Przepisy dotyczące wzorcowania sprzętu dozymetrycznego (przyrządy do pomiaru dawki i mocy dawki)

określają obowiązek wzorcowania przyrządów nie rzadziej niż:

• raz na 12 miesięcy - w przypadku sprzętu dozymetrycznego nieposiadającego kontrolnego źródła

promieniotwórczego,

• raz na 24 miesiące - w przypadku sprzętu dozymetrycznego posiadającego kontrolne źródło promieniotwórcze,

Przyrządy dozymetryczne do kontroli i oceny narażenia, niepodlegające kontroli metrologicznej określonej w przepisach o miarach, powinny posiadać świadectwo wzorcowania wydane przez laboratorium pomiarowe, które uzyskało akredytację otrzymaną na podstawie odrębnych przepisów.

Dokumenty związane:

• Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (tekst jednolity Dz. U. z 2007r. Nr 42, poz. 276)> patrz Art.27 pkt 1, 2;

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętudozymetrycznego (Dz. U. z 2002r. Nr 239 poz. 2032).> patrz p. I, pkt 10, ppkt 1), 2);

W przypadkach, w których przepisy lub inne wymagania (np. podane w dokumentacji technicznej przyrządu) nie określają terminu między kolejnymi wzorcowaniami zaleca się prowadzenie kontroli wskazań przy pomocy źródła kontrolnego i/lub okresowe wzorcowanie, które jest jedyną metodą na potwierdzenie zachowania sprawności technicznej i statusu kalibracji/wzorcowania wykonanego przez producenta przyrządu.

5. POSTĘPOWANIE Z JONIZACYJNYMI CZUJKAMI DYMU W TRAKCIE EKSPLOATACJI

Zgodnie z § 3 ust. 2 i 3 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków innych obiektów budowlanych i terenów (DzU nr 109, poz. 719) urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach dotyczących urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w odnośnej dokumentacji technicznej oraz instrukcjach obsługi. Przeglądy te powinny być przeprowadzane w okresach i w sposób zgodny z instrukcją ustaloną przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lipca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego nakazuje kontrolę szczelności zamkniętych źródeł promieniotwórczych nie rzadziej niż raz na rok kalendarzowy. Kontrolę szczelności można przeprowadzić np. za pomocą zestawu: Radiometr RK-100-2 + Sonda zewnętrzna RK-100. Należy pamiętać, aby zestaw posiadał aktualne świadectwo wzorcowania wydane przez akredytowane laboratorium wzorcujące urządzeń dozymetrycznych.

Kontrolę szczelności zamkniętych źródeł promieniotwórczych wykonuje się także po zdarzeniu radiacyjnym oraz innym incydencie mogącym mieć wpływ na szczelność źródła, w szczególności po pożarze, korzystaniu ze źródła przez osobę nieuprawnioną, czasowej utracie posiadania źródła i po odzyskaniu go po kradzieży .

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002 roku (w sprawie przypadków, w których działalność związana z narażeniem na promieniowania jonizujące nie podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia albo zgłoszenia oraz przypadków, w których może być wykonywana na podstawie zgłoszenia) instalacja oraz konserwacja czujek jonizacyjnych może być wykonywana na podstawie zezwolenia Państwowej Agencji Atomistyki.

6. OBOWIĄZKI INSPEKTORA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ

Obowiązkiem inspektora ochrony radiologicznej jest nadzór nad przestrzeganiem przez jednostkę ochrony zdrowia warunków ochrony radiologicznej związanych z prowadzoną działalnością.

Do obowiązków tych należy:

• nadzór nad przestrzeganiem prowadzenia działalności według instrukcji pracy z aparatami rentgenowskimi oraz nad prowadzeniem dokumentacji dotyczącej ochrony radiologicznej;
• nadzór nad działaniem sygnalizacji ostrzegawczej i prawidłowym oznakowaniem miejsc pracy ze źródłami promieniowania jonizującego;
• nadzór nad wykonywaniem podstawowych i specjalistycznych testów wewnętrznej kontroli parametrów aparatury rentgenowskiej, jeżeli nie wyznaczono do tego celu innej osoby;
• nadzór nad sprawnym działaniem aparatury dozymetrycznej oraz aparatury do wykonywania testów wewnętrznej kontroli parametrów aparatury rentgenowskiej, jeżeli znajduje się na wyposażeniu jednostki ochrony zdrowia i jeżeli nie wyznaczono do tego celu innej osoby;
• nadzór nad spełnieniem warunków dopuszczających pracowników do zatrudnienia na danym stanowisku pracy, w tym dotyczących szkolenia pracowników na stanowisku pracy w zakresie ochrony radiologicznej;
• dokonywanie wstępnej oceny narażenia pracowników na podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy i przedstawianie jej kierownikowi jednostki ochrony zdrowia;
• informowanie pracowników o otrzymanych przez nich dawkach promieniowania jonizującego;
• każdorazowe wyjaśnianie przyczyn wzrostu dawki indywidualnej ponad jej dotychczasowy poziom, w szczególności wyjaśnianie przyczyn przekroczenia limitów dawek i podejmowanie środków zaradczych oraz przekazywanie tych informacji kierownikowi jednostki ochrony zdrowia;
• współpraca ze służbą bezpieczeństwa i higieny pracy, osobami wdrażającymi program ochrony radiologicznej i służbami przeciwpożarowymi w zakresie ochrony przed promieniowaniem jonizującym;
• informowanie kierownika jednostki organizacyjnej o stanie ochrony radiologicznej oraz przedstawienie mu w formie pisemnej propozycji w zakresie polepszenia tego stanu lub usunięcia nieprawidłowości;
• nadzór nad postępowaniem wynikającym z zakładowego planu postępowania awaryjnego, jeżeli na terenie jednostki ochrony zdrowia zaistnieje zdarzenie radiacyjne;
• nadzór nad dokumentacją, o której mowa w przepisach regulujących szczegółowe warunki bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego
• ustalanie wyposażenia jednostki ochrony zdrowia w środki ochrony indywidualnej, aparatury dozymetrycznej i pomiarowej oraz innego wyposażenia służącego do ochrony pracowników oraz pacjentów przed promieniowaniem jonizującym;
• występowanie do kierownika jednostki ochrony zdrowia z wnioskiem o zmianę warunków pracy pracowników, w szczególności w sytuacji, gdy wyniki pomiarów dawek indywidualnych uzasadniają taki wniosek;
• przedstawianie kierownikowi jednostki ochrony zdrowia opinii, w ramach badania i sprawdzania środków ochronnych i przyrządów pomiarowych, w zakresie skuteczności stosowanych środków i technik ochrony przed promieniowaniem jonizującym;
• sprawdzanie kwalifikacji pracowników w zakresie ochrony radiologicznej i występowanie w tym zakresie z wnioskami do kierownika jednostki ochrony zdrowia;
• występowanie do kierownika jednostki ochrony zdrowia z wnioskami o wprowadzenie zmian w instrukcjach pracy.

Ponadto:

• nadzór nad przestrzeganiem prowadzenia działalności według instrukcji pracy oraz nad prowadzeniem dokumentacji dotyczącej bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, w tym dotyczącej pracowników i innych osób, przebywających w jednostce w warunkach narażenia, z wyjątkiem ochrony radiologicznej pacjentów poddanych terapii i diagnostyce z wykorzystaniem promieniowania jonizującego;
• nadzór nad spełnianiem warunków dopuszczających pracowników do zatrudnienia na danym stanowisku pracy, w tym dotyczących szkolenia pracowników na stanowisku pracy w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej;
• opracowanie programu pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy i pomiarów oraz ewidencji dawek indywidualnych i przedstawienie ich do zatwierdzenia kierownikowi jednostki organizacyjnej;
• współpraca z zakładowymi służbami bezpieczeństwa i higieny pracy, osobami wdrażającymi program bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, służbami przeciwpożarowymi i ochrony środowiska w zakresie ochrony przed promieniowaniem jonizującym;
• wydawanie kierownikowi jednostki organizacyjnej opinii w zakresie ochrony przed promieniowaniem, stosownie do charakteru działalności i typu posiadanych uprawnień;
• występowanie do kierownika jednostki organizacyjnej z wnioskiem o wstrzymywanie prac w warunkach narażenia, gdy są naruszone warunki zezwolenia lub inne przepisy z zakresu ochrony przed promieniowaniem jonizującym;
• nadzór nad postępowaniem wynikającym z zakładowego planu postępowania awaryjnego, jeżeli na terenie jednostki organizacyjnej zaistnieje zdarzenie radiacyjne.

7. RADON - INFORMACJE PODSTAWOWE

Radon (Rn-86) jest naturalnie występującym, bezbarwnym, świecącym w ciemności, bezwonnym, prawie całkiem chemicznie obojętnym (tworzy klatraty i złożone fluorki), niepolarnym, jednotomowym i radioaktywnym gazem.

Jest rozpuszczalny w zimnej wodzie, a jego rozpuszczalność spada wraz ze wzrostem temperatury. Ta właściwość radonu powoduje, iż jest on uwalniany do powietrza podczas czynności domowych wymagających użycia wody np. mycia naczyń, prania, kąpieli, spłukiwania toalety, sprzątania.

Dlaczego ²²²Rn?

Tak wiele pierwiastków promieniotwórczych występuje w przyrodzie. Dlaczego akurat radon ma być najbardziej niebezpieczny? Zadecydowały o tym jego właściwości fizyczne: jest to jedyny gazowy pierwiastek promieniotwórczy. Wszystkie pozostałe są ciałami stałymi - tzn. są uwięzione w skałach i nie mogą się przemieszczać. Radon natomiast może migrować ze skał i gleby ku powierzchni.

Ale dlaczego akurat ²²²Rn? Odpowiedź jest prosta: to najdłużej żyjący izotop. Inne naturalne izotopy radonu mają dużo krótszy czas półrozpadu, który praktycznie uniemożliwia migrację w dużej ilości na powierzchnię ziemi, a tym bardziej przenikanie do wnętrza budynków. Jak wykazują dane, izotop ²²⁰Rn stanowi 25% radonu w powietrzu atmosferycznym, a tylko 10% wewnątrz budynków. Resztę stanowi ²²²Rn, gdyż ilość ²¹⁹Rn jest zaniedbywalna.

Znanych jest 27 izotopów radonu od Rn-200 do Rn-226. Okres połowicznego rozpadu tych izotopów, z wyjątkiem Rn-222 i Rn-211, jest krótszy od godziny. Radon powstaje jako naturalny produkt rozpadu rodziny U-238 i Th-232 w środowisku geologicznym. Wielkość jego emisji na powierzchni terenu zależy przede wszystkim od budowy geologicznej obszaru, zwłaszcza koncentracji uranu i toru w mediach skalnych i glebach oraz możliwości jego migracji i akumulacji.

Najbardziej uranonośne i toronośne są kwaśne skały magmowe typu 7 granitoidów, zawierające przeciętnie 3 g/t uranu i 10-25 g/t toru. Na świecie znane są masywy granitoidowe o znacznie wyższych zawartościach uranu, rzędu kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu g/t. W Europie na przykład bogate w uran są: masywy granitoidowe Limuzynii (francuski Masyw Centralny) – do 20 g/t uranu, granitoidy centralnej Szwecji, zawierające 20 g/t uranu i 70 g/t toru oraz granitoidy Kornwalii, zawierające 15-20 g/t uranu.[1] Na obszarze Polski granitoid karkonoski ma cechy granitoidu uranonośnego. Na uwagę zasługują również żyłowe skały – durbachity (zawierające w swym składzie duże ilości hornblendy i biotytu), których potencjał radiogeniczny jest 2-3-krotnie wyższy od skał granitoidowych. Inne typy skał magmowych, a zwłaszcza skały zasadowe i ultrazasadowe, są zdecydowanie uboższe w uran i tor, zawierają zwykle znacznie poniżej 1 g/t uranu i 3 g/t toru.

Radon wytworzony w cząsteczkach skały lub gleby uwalnia się do fazy powietrznej lub wodnej między cząsteczkami dzięki energii kinetycznej odrzutu rozpadu jądra radu. Uwolnienie to jest możliwe, gdy atomy radonu leżą blisko powierzchni minerału. Dla scharakteryzowania frakcji radonu, która wydostaje się z ziemi do atmosfery, wprowadzono pojęcie „moc emanacji”. Średnie ważone emanacji radonu na jednostkę powierzchni ziemi wynoszą 1,6‚10-2 Bq/(m2 ‚s). Eskalację mocy emanacji radonu z powierzchni ziemi modyfikują czynniki fizyczne, jak np.: porowatość i wilgotność gleby (optymalna 20-30%), wielkość frakcji, warunki na powierzchni ziemi (woda stojąca, śnieg), warunki meteorologiczne. Nagły spadek ciśnienia barometrycznego powoduje zmniejszenie ciśnienia miąższowego gleby i ułatwia ruch radonu do powierzchni. Zwiększenie ciśnienia barometrycznego, na tej samej zasadzie, zmniejsza moc emanacji radonu. Mniejsze znaczenia ma wpływ temperatury, choć jej wzrost zwiększa moc emanacji radonu. Wiatry o dużej szybkości zwiększają moc emanacji, prawdopodobnie przez burzliwą konwekcję blisko powierzchni ziemi, „pompując” radon z ziemi. Duże opady, powodujące znaczne nasiąkanie gleby, mogą hamować moc emanacji radonu przez kilka dni. Ze względu na wpływ różnych czynników na pionowe mieszanie w atmosferze, a przez to także na moc emanacji, jej wartości mogą być niekiedy trudne do interpretacji.

Następnym ważnym, niekiedy decydującym czynnikiem, warunkującym wielkości emisji radonu na powierzchnię terenu jest przebieg stref tektonicznych, uskoków skalnych. W sytuacji, kiedy skały silnie wzbogacone w uran i tor przykryte są szczelnym płaszczem nieprzepuszczalnych skał ilastych, na powierzchni terenu, a ta nas najbardziej interesuje, nie będziemy mieli żadnych emanacji gazowych. Gazy, w tym radon, będą się gromadziły poniżej ekranującej warstwy nieprzepuszczalnej. Częsta jest jednak sytuacja, że przez dany teren przebiega strefa uskokowa, czyli płaszczyzna tnąca pionowo lub skośnie warstwy skalne, niekiedy na głębokość kilku do kilkunastu kilometrów. Wówczas strefa taka, zawsze charakteryzująca się rozluźnieniem i rozkruszeniem skał w jej obrębie, stanowić będzie znakomitą drogę migracji gazów do powierzchni terenu. Co więcej, przez to, że stanowi ona kolektor zbierający gazy z dużej objętości, emanacje radonowe nad takimi strefami osiągają wielkości wielokrotnie przekraczające emanacje powstające nad skałami występującymi na powierzchni, nawet jeśli zawierają znaczne koncentracje pierwiastków promieniotwórczych. Z tym zjawiskiem stykano się wielokrotnie w czasie prowadzenia prac poszukiwawczych złóż rud uranu w Sudetach.

Stężenie radonu w powietrzu jest największe przy powierzchni ziemi. Jednakże wpływ pionowego mieszania w atmosferze – wiatry i turbulencje – powoduje zmianę stężenia radonu nawet w miejscach stałej wartości mocy emanacji. Stężenia radonu w atmosferze podlegają zmianom sezonowym i dobowym. Maksymalne stężenia obserwuje się w okresie letnim – 11 minimalne w zimowym. Zmiany dobowe – maksima w nocy, a minima w południe – są zależne od zmian stabilności atmosfery.

W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowanie narażeniem populacji na radon i produkty pochodne. Czyni się próby oceny ryzyka występowania nowotworów płuc w wyniku ekspozycji na radon i jego pochodne w pomieszczeniach. Dotychczasowe wyniki nie są jednoznaczne, prawdopodobnie dlatego, że chodzi o efekt małych dawek promieniowania, z którymi interferują inne czynniki o działaniu kancerogennym, jak np. dym papierosowy i środki drażniące. Innymi czynnikami wpływającymi w różnym stopniu na te oceny są problemy socjalne, przyzwyczajenia życiowe oraz industrializacja, która jest powiązana z występowaniem nowotworów płuc.

Na podstawie pracy Pani Ewy Witkowskiej/ Politechnika Warszawska - Wydział Inżynierii Środowiska